Ani binlerce yıldır direniyor

ERDEM TOPRAK -ANF


KARS (29.10.2007)- Geçmişi yedi bin yıl öncesine kadar giden Ani Harabeleri, bin yıllardır nice medeniyete ev sahipliği yaptı. Tarihi İpek Yolu üzerinde bulunduğu için büyük savaşlara tanıklık etti, istilalara uğradı, zulümlerden geçti. Efsaneye göre “Ey Ani, bu zulümle yaşayacağına bat, yıkıl!” sözüyle yerle bir oldu. Bir söylenceye göre ise Ani’nin şenlenmesi, ölülerin dirilmesinden bile zor...

Uzun yıllar askeri yasak bölge kapsamında olduğu için ziyaretçilere kapalı tutulan antik kent, ilgisizlik yüzünden yok olmakla karşı karşıya kaldı. Kültür Bakanlığı’nın 1995 yılında başlattığı restorasyon çalışmaları ise Ani’nin dokusunda büyük tahribatlar yarattı. Bakanlık, şimdi Ani’yi kurtarmak için yeni bir proje üzerinde çalışıyor ancak projenin nasıl bir sonuç vereceği bilinmiyor.

Türkiye - Ermenistan sınırını ayıran Arpaçay Nehri’nin Türkiye tarafında bulunan Ani Antik Kenti için ilkler saymakla bitmez. Ancak, bu tarihi kentin son sahipleri, kentin tarihi öneminden ziyade Ermenilerin mensup olduğu Gregoryan mezhebinde ‘kutsal’ sayılmasını öne çıkararak, 1995 yılına kadar kenti kaderiyle baş başa bıraktı.

BU DA KÜLTÜREL SOYKIRIM

Bu tarihte, antik kentte başlatılan restorasyon çalışmalarının, kentin tarihi dokusunu daha da bozduğu anlaşılınca Kültür Bakanlığı; projesiz yürütülen çalışmaları durdurdu ve bu yıl proje açılması şartıyla kentteki tarihi dokuyu bozmadan restorasyon yapılması kararı aldı. Restorasyon çalışmaları ile antik kentte, kazı, ışıklandırma, yol çalışmaları, sit alanının genişletilmesi, güvenlik ve günübirlik tesislerin oluşturulması hedefleniyor.

Soğuk savaş döneminde askeri güvenlik bölgesi içerisinde yer aldığı için son yıllara kadar girişi yasak olan Ani kentinin, yeni projeyle, hayata döndürülüp döndürülmeyeceği bilinmiyor. Projenin başarılı olması halinde, yıllarca yapılan kültür katliamı, daha önce alınan kararlar ve yapılan çalışmalardaki hatalar giderileceği gibi antik kentin dünya kültür mirasına kazandırılmasına da olanak tanınmış olacak.

Daha önce yapılan restorasyon çalışmalarının antik kente verdiği zarar ise inanılmaz boyutlarda. Çünkü, içerisinde arkeologların bulunmadığı kazı ekibi inşaat işçisi ağırlıklıymış ve kazı çalışmalarında modern arkeoloji teknikleri yerine değil buldozer ve ekskavatör makineler kullanılmış. Çıkartılan malzemeler ise kamyonlara yüklenip başka yerlere götürülmüş.

Üstelik iddialara göre bu çalışmalar, ihaleyi alan MHP’li işadamları tarafından yapılmış. MHP’li işadamları bu sayede ceplerini doldururken, antik kentte yarattıkları tahribatla da Ermeni kültürüne karşı yeni bir ‘zafer’e daha imza atmış. Buradan alınan taşların işlendiği bir taş kesme fabrikasının kurulduğu da söylentiler arasında yer alıyor.

‘EY ANİ BU ZULÜMLE YAŞAYACAĞINA BAT YIKIL!’

Ani, Ermenilerde kız ismi olarak geçiyor. Efsaneye göre Ani kentinde zamanında zalim bir kral evlenme çağına gelmiş kızların bekaretini almadan hiçbir evliliğe izin vermiyormuş ve buna karşı çıkarak gelinini zalim krala sunmayan bir baba hakkında idam kararı verilir. Sehpaya giden baba, “Ey Ani, bu zulüm ile yaşayacağına bat, yıkıl” diyerek isyan eder, sözü bitmeden kent yerle bir olur. İpek yolunun buradan geçmesi nedeniyle antik kent, tarih boyunca hep savaşlara sahne olduğu için efsanede anlatıldığı gibi defalarca yerle bir oldu. Her seferinde yeniden kurulan kent, en büyük tahribatı Moğol istilası sırasında aldı.

TARİHİ M.Ö 5000’Lİ YILLARA UZANIYOR

Kars’a 42 km uzaklıktaki Ocaklı Köyü sınırları içerisinde yer alan Anı Ören Yeri, Arpaçay Nehrinin batı yakasında yer alıyor. Bir ortaçağ şehri olan Ören yeri Anadolu’ya İpek Yolu üzerinden girişte ilk konaklama merkezi olduğundan aynı zamanda bir ticaret merkezi özelliğini taşıyor. Antik kentin zenginliği de buradan geliyor. Ören Yeri’nin en eski tarihi M.Ö. 5000 yıllarına kadar uzanıyor.

Bugünkü Ören Yeri’ni oluşturan İç Kale, M.S. 4. yy’da Kars’a ismini veren Karsak’lılar tarafından yaptırıldı. Ören yerinin dış cephe surları Bagratlı Kralı Aşot tarafından M.S. 964 yılında yaptırılmaya başlanmış, daha sonra Kral III. Sembat 978 yılında 2. takviye sur sistemini yaptırmış, 1064 yılında Selçuklu Sultanı Alparslan’ın Ani’yi fethetmesinden sonra Anı Beyi olan Ebul Menucehr tarafından 1064 – 1072 tarihleri arasında 3. sur sistemi yaptırılmış.

FARKLI DİNLERİN ORTAK MEKANI

Ani kentinin, kurulduğu arazi üzerinde inşa edilen surların 7 giriş kapısı mevcut. Aslanlı Kapı, Kars Kapısı, Sarnıçlı Kapı en önemli kapılar olarak geçiyor. Arazinin eğimine göre yer yer beş metre yüksekliğe kadar oluşan surların dış cephelerinde Haç Motivleri, aslan ve yılan kabartmalı rölyefler, çini süslemeler mevcut. Aslanlı kapının bulunduğu surların Doğu yanındaki burç üzerinde Selçuklu Sultanı Alparslan’ın şehri 1064 yılında fethetmesini belgeleyen dört satırlık Kufi İslami Kitabe bulunuyor.

Antik Kentte, tarihi surların yanı sıra bir çok önemli yapı da bulunuyor. Bunlardan Tigran Honents Kilisesi, Ani harabelerinde, en iyi korunmuş olmasıyla ve en çok ziyaret edilmesiyle biliniyor. Kilise, renkli dinsel betimlemeleriyle Anadolu Hıristiyanlığına ait izler taşıyor. Diğer adı Kurtarıcı olan Halaskar Kilisesi de 1035 yılında tamamlanmış. Kilise tipik Ermeni mimari özelliğini yansıtıyor. Üstünde bir haç kabartması bulunan Kilise, 1957 yılında yıldırım çarpmasında ardından da 1989’daki depremde büyük hasar gördü.

Ani’nin en büyük ve en önemli yapısı ise Ani Katedrali olarak kabul ediliyor. Şehrin güney kenarında bulunan katedral, 989-1010 yılları arasında yapılmış ve tamamı taştan yapılan katedrali, Ermenistan’ın ünlü mimarlarından Trdat Mendet tamamlamış. Antik Kentte kiliselerin yanı sıra bir de cami bulunuyor. Selçukluların Anadolu’daki ilk camisi, Ani’yi 1064 tarihinden itibaren yöneten ilk lideri Emir Menuçehr’in ismini taşıyor.

NELERE TANIKLIK ETMEDİ Kİ?…

Anı Harabelerinde ilk yerleşim M.Ö. 5000-3000 yıllarında başladı. Kentte, Huri yerleşimi, Urartu Devleti, Kimmeri ve daha sonra İskit hakimiyetleri ard arda yaşandı. Şehir, M. Ö, eski Oğuz Boylarından Arsaklıların Kamsarakan soyundan Karampart tarafından yeniden kuruldu. Milat’tan sonra ise önce Sasani Hakimiyeti yaşandı ancak 646 yılında Halife Hz. Ömer devrinde Ani ve çevresi Arapların eline geçti.

M.S 966 yılında Bağratlı III Aşot tarafından şehir surları yaptırılarak Anı Krallık Merkezi kuruldu. Antik kent, 1045 yılında ise Bizanslıların eline geçti. Ancak kısa bir süre sonra şehir Selçuklu Sultanı Alparslan tarafından ele geçirildi ve Şeddat Oğulları Beyliğine verildi. Daha sonra sırasıyla Gürcü Atabey, Harzemşah Devleti’nin eline geçti ve 1235 yılında Moğol İstilası’na uğradı. Eyalet merkezi olarak 104 yıl Moğolların elinde kaldı.

Kentin sonraki sahipleri ise İlhanlılar, Karakoyunlu, Akkoyunlular, Afşar Türkleri ve Osmanlı İmparatorluğu oldu. M.S. 1878 yılında Ruslar tarafından istila edilen Ani kenti, Kars’ın 40 yıl Ruslar’ın elinde kalmasının ardından yeniden Türkiye topraklarına katıldı.

ZİYARET EDENLER ‘HACI’ SAYILIYOR

Ani Kenti, Ermeniler’in de içerisinde yer aldığı Gregoryan mezhebinin kutsal bir mekanı olarak kabul ediliyor. Bu inanca göre Ani’yi ziyaret edenler ‘Hacı’ olarak kabul edildiği için, Kültür Bakanlığı’nın burada restorasyonu tamamlaması halinde, Gregoryan mezhebinin buraya büyük ilgi göstermesi bekleniyor. Çevre ülkelerin ve dünyanın değişik yerlerinden turistlerin buraya ilgisi dikkate alındığında antik kentin milyonlarca turistlik bir potansiyeli bulunuyor.

Antik kentin turistik potansiyeli harekete geçirildiğinde Kars’ın ekonomisine büyük katkılar sunması bekleniyor. Bu turistik potansiyelin kazanılması için de öncelikle antik kentte restorasyonun tamamlanması ve antik kentin çevresinde alt yapı çalışmaları, dinlenme ve konaklama yerlerinin kurulması ve gezi organizasyonlarının yapılması gerekiyor.

Bugün artık Ani Kenti’ni sanal ortamda da ziyaret etmek mümkün. Goglee earth programına sahip olan kullanıcılar, bu programda Ani harabelerini çok yakında görme imkanına sahip olduğu gibi, buradaki yapılara da bakma ve inceleme imkanı bulabiliyor.

SÖYLENTİLER VE SÖYLENCELER

Sınırın karşı tarafında Ermenilerin birkaç yıldır başlattığı taş ocaklarındaki çalışmaların da kentteki yapıların dokusuna zarar verdiği belirtiliyor. Kars’ta ortaya çıkan söylentilere göre, bu taşocaklarından alınan taşlarla Ermenistan’ın iç kesimlerden Ani’ye benzer bir antik kentin inşa ediliyor. Ancak bu söylentinin ne oranda doğru olduğu bilinmiyor. Yine bir başka söylenti de taşocaklarında dinamitle yapılan patlamaların Ani’deki yapılara zarar verdiği ve bu amaçla taşocağının kurulduğu. Ancak Ermenistan’ın kendi halkının kutsal saydığı bir yere neden zarar vermek isteyeceği sorusunun yanıtı da kimse tarafından verilemiyor.

Nice zulümlere uğramış ve bugüne kalmayı başarmış Ani güzel günlere hasret. Ancak, bir söylenceye göre Ani’nin canlanması, şenlenmesi imkansız gibi. İşte o söylence: “Bir zamanlar Ani Kenti’nde ‘Urum Papa’ adıyla bir ihtiyar yaşarmış. ‘Urum Papa’, yedi yılda bir yatağından doğrulup yedi olmaz iş sayarmış. Yedinci soru her zaman ‘Ani şenlendi mi’ olurmuş. İnanışa göre yedi olmaz iş gerçekleşirse ani şenlenecektir. Bunlar olmazsa, ani kıyamete değin insan yüzü görmeyecektir. Urum Papa’nın ‘yedi olmaz işi’ şöyle sıraladığı rivayet edilir: Göğe direk dikildi mi? / Denize köprü kuruldu mu? / Yumurtaya kulp takıldı mı? / Deveye nal çakıldı mı? / Katır doğurdu mu? / Ölüler dirildi mi? / Ani şenlendi mi?”

ANF NEWS AGENCY