GÜNEYDOĞU ANADOLU PROJESİ’NDE KÜLTÜREL MİRASIN YER

GAP Bölgesi'nde, binlerce yıllık uygarlık tarihi içinde oluşan "kültürel miras"ın korunması, değerlendirilmesi ve turizm açısından öneminin vurgulanması, GAP kapsamında önemle üzerinde durulan bir olgudur. GAP'ın amaçlarından biri olan sürdürülebilir kalkınma kapsamında, kültürel mirası gelecek nesillere aktarmayı sağlayacak "kültürel süreklilik"de yer almaktadır.
Uygarlığın beşiği olan GAP Bölgesi, tarih öncesi çağlardan başlamak üzere birçok uygarlığın bıraktığı kültür varlıklarıyla, özgün yapısıyla ve turizm potansiyeliyle sadece Türkiye'de değil, dünya çapında ayrı bir önem taşımaktadır. Ancak bu bölge GAP'ın getirdiği hızlı değişimle birlikte; baraj göl aynalarının ve sulama kanallarının kültür varlıklarını etkilemesi, birçok höyük üzerinde tarım yapılması, çağdaş yaşamın getirdiği kentleşme ve göç, sosyo-kültürel yapının gün geçtikçe değişmesi ve yaşatılamamasıyla hızlı bir kültür erozyonuyla karşı karşıya bulunmaktadır. Bu nedenle GAP kapsamında yer alan doğal, tarihi ve kültürel değerlerin ayrı bir duyarlılık içinde ele alınması gerekmektedir.
GAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı (GAP-BKİ), Bölge'nin kültürel mirasının sadece, restorasyon, kentsel tasarım, kazı ve kurtarma çalışmaları olarak değerlendirmemekte olup, bölgenin sosyal, kültürel, eğitim, ekonomik ve istihdam boyutuyla kalkınmasını sağlayacak "Alt Bölgesel Kalkınma Planı" yaklaşımıyla ele almaktadır.
GAP-BKİ, kültürel mirası bölgenin kalkınmasının büyük ve önemli bir bölümü olarak ele almakta, buna yönelik yasal yetkisi kapsamında "Alt Bölgesel Kalkınma Planları" hazırlamakta, bu projelerin yapılabilirliğini araştırmak için etüd projeler yapmaktadır. Etüd projelerden sonra uygulama aşamasına gelmiş bulunan çalışmaları, konuyla ilgili Bakanlık, kurum ve kuruluşlar, üniversiteler, yerel yönetimler, sivil toplum örgütleri ve yerel halkla birlikte yapılması hedeflenmekte ve bu çerçevede; koordinasyonu sağlamakta, etüd projelerini hazırladığı çalışmaları izlemekte ve ödenek yetersizliği nedeniyle faaliyete geçirilemeyen projeler için Devlet Yatırım Programı'nda yer aldığı ve bütçe imkanları el verdiği ölçüde ödenek yardımında bulunmaktadır.
GAP-BKİ, söz konusu projelerin faaliyete geçirilebilmesi için sadece Devlet yatırım kaynaklarına bağlı kalmayıp, uluslar arası kurum, kuruluşlar ve sivil toplum örgütlerinden kültür varlıklarına yönelik çalışmalar için gerekli olan finansmanın büyük bir kısmını hibe olarak sağlamak üzere girişimlerde bulunmaktadır. Bu amaç doğrultusunda, "Zeugma"da ve "Mardin Katılımcı Kentsel Rehabilitasyon Projesi"nde olduğu gibi hibe yoluyla projelerin faaliyete geçirilebilmesini sağlamaktadır.
GAP-BKİ için, Bölge'deki kültür varlıklarının öncelikle tam envanterinin oluşturulması, bu bilgilerin sistemli bir biçimde toplanarak, oluşturulacak veri tabanı ile kullanıma açılması kültürel mirasın kurtarılması ve korunması, birincil ve önemli bir ihtiyaçtır. Bu bilinçte olan GAP-BKİ, Tarih, Arkeoloji, Sanat ve Kültürel Mirası Koruma Vakfı (TASK) ile 30.05.2001 tarihinde bir protokol imzalamıştır. Söz konusu Protokol kapsamında, GAP Bölgesi'nde Paleolitik Çağ’dan ilk Tunç Çağ sonuna kadar ki yüzey araştırmaları ve kazılarla saptanmış tarih öncesi arkeolojik yerleşmeler taranmış, son durumlarının belgelenmesi gerçekleştirilmiştir. Aynı amaç doğrultusunda GAP-BKİ, Hacettepe Üniversitesi ile 1997 tarihinde bir Protokol imzalayarak, Birecik Barajı'ndan etkilenecek olan alanlardaki kültür varlıklarının belgelenmesi amacıyla "Birecik, Halfeti Suruç Bozova İlçelerinin Taşınmaz Kültür Varlıklarının Belgelenmesi" Projesini de hayata geçirmiştir.
GAP-BKİ ayrıca Ilısu Barajı’ndan etkilenecek olan Hasankeyf kazı ve kurtarma çalışmalarına, Devlet Yatırım Programı’nda yer aldığı ölçüde ödenek aktararak, Hasankeyf’te Kültür ve Turizm Bakanlığınca yürütülen kazı ve kurtarma çalışmalarına önemli bir destek sağlanmıştır. Aynı duyarlılık 2000 yılında Zeugma’da gerçekleştirilen "Zeugma Acil Kazı ve Kurtarma Çalışmaları"nda da ön plana çıkmıştır.
GEÇİT YERİYDİ ZEUGMA...
Büyük İskender'in generallerinden Selevkos Nikator, kurduğu kente kendi adıyla Fırat'ın adını birleştirip Selevkia Euphrates demişti. Nehrin karşı kıyısında karısının adına inşa ettirdiği Apemia kenti ile Zeugma'yı birleştirmek üzere bir köprü kurdurmuştu. Zeugma'nın yazgısı hep köprü olmaktı...
Fırat'ın renkli taşlarından yapılmış gösterişli mozaikleri, freskleri, heykelleri, mimarisiyle kültür ve sanata da köprüydü.
Dionysos, Euphrates, Okeanos, Psikhe, Poseidon mitolojinin derinliklerinden çıkıp, zengin Roma villalarının tabanlarının, duvarlarının incelikli süsleri olmuşlardı. Fırat'ın bereketinin peşinde kente yerleşen Helenlerin, Romalıların, Bizansların ayak izlerini gizlemeyi sürdüren Zeugma, Antakya'dan Çin'e uzanan İpek Yolu'nun önemli duraklarından biri olarak ticaretin, haberleşmenin, yazışma ağının köprüsüydü. Bugün ise arkeologlar Fırat'a daha azını vermek üzere Zeugma'nın koynundan çıkarttıkları ile Mezopotamya'nın en görkemli şehirlerinden birini 21. yüzyıla taşıyorlar, dünyaya kazandırıyorlar ve Zeugma hep köprü olmayı sürdürüyor...
ZEUGMA'DA ARKEOLOJİ ÇALIŞMALARININ BAŞLAMASI
Zeugma Antik Kenti'nin yeri 1917 yılında F. CUMONT tarafından saptanmıştır. 1970'li yıllarda J. WAGNER tarafından kentte bir yüzey araştırması yapılmış ve kentle ilgili önemli bilgiler elde edilmiştir.
Birinci derece arkeolojik sit alanı olan Zeugma Antik Kenti'nde ilk kez kazılara, 1987 yılında Gaziantep Müze Müdürlüğü tarafından, Belkıs Tepesi'nin güneyinde başlanmıştır. Ana kayaya oyulmuş bir oda mezarda ve önünde yapılan kazılar sırasında, kaçakçılardan arta kalan çok sayıda heykel bulunmuştur. Mezar sahiplerine ait kireç taşından yapılmış bu heykeller, Gaziantep Müzesi'ne taşınmış olup, Müze'nin "Belkıs Salonu"nda sergilenmektedir.
GAP kapsamında, Fırat nehri üzerinde yapımı öngörülen ve Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı'nca, 1993 yılında yap - işlet - devret modeli ile inşa edilmek üzere uluslar arası bir konsorsiyuma (Birecik A.Ş.) ihale edilmiş bulunan Birecik Barajı inşaatının başlaması nedeniyle, Zeugma'da yürütülen kazı çalışmaları ayrı bir boyut kazanmış ve baraj inşaatının belirlenmesinden sonra, Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından 1992 yılından itibaren "acil kazı ve kurtarma çalışmaları" başlatılmıştır. Gaziantep Müzesi tarafından yürütülen bu kazı çalışmaları sonucunda, villalar, taban mozaikleri, freskolar (duvar resimleri) ve çeşitli eserler ortaya çıkarılmıştır. Ayrıca, Dionysos ve Ariadne'nin düğününün resmedildiği eşsiz güzellikteki mozaik, bir villanın salonunun taban döşemesi olarak bulunmuştur. Ancak mozaiğin 2/3'lük parçası, 1998 yılında yerinden sökülerek çalınmıştır.
Birecik Barajı inşaatının başlaması nedeniyle, 1993 - 1994 yılları arasında gerçekleştirilen çalışmalar sırasında ortaya çıkarılan; kartal ve yün sepeti kabartmalı mezar stelleri, başı kesilmiş bir heykel ve mevsim tanrıçalı resimli taban mozaiği, kaldırılarak Gaziantep Müzesi'ne taşınmıştır. Gaziantep Müzesi'nin yaptığı kurtarma kazılarına 1993 yılında Batı Avustralya Üniversitesi'nden Prof.Dr. David Kennedy de katılmıştır. Kennedy tarafından yürütülen kazı çalışmaları sırasında ortaya çıkartılan Roma Villası'nın taban mozaiği döşemesinin de, kaçakçılar tarafından sökülmüş olduğu görülmüştür. Arta kalan harflerden, buradan sökülen resimlerin ölümsüz iki aşık Metiox ve Partenope'ye ait olduğu, yapılan araştırmada ise bunların ABD/Huston'daki özel Menil Koleksiyonu'nda bulunduğu saptanmıştır. Bu Metiox - Partenope mozaiği, Kültür ve Turizm Bakanlığı'nın girişimleri sonucunda Haziran 2000'de Gaziantep Müzesi'ne iade edilmiştir.
ZEUGMA ACİL KAZI VE KURTARMA PROJESİ'NİN BAŞLAMASI
Birecik Barajı inşaatının başlamasıyla ortaya çıkan süre kısıtı ve işin ivediliği nedeniyle Baraj göl aynası altında kalacak alanda acil kazı ve kurtarma çalışmalarının kısa sürede bilimsel olarak yapılabilmesi için kalabalık bir uzman ekip ve büyük bir finansman ihtiyacı doğmuştur.
Bu nedenle, GAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı, Zeugma ile ilgili olarak Kültür ve Turizm Bakanlığı'nca sürdürülen çalışmaların kapsamını genişletmek, desteklemek ve gerekli finansmanı sağlayabilmek amacıyla çeşitli girişimlerle kaynak arama çabasına girmiş olup, bu bağlamda Amerikan Packard Humanities Institute (PHI) ile Zeugma'daki arkeolojik kazı, kurtarma ve restorasyon çalışmalarının devamını sağlamaya yönelik bir mutabakat zaptı, 8 Haziran 2000 tarihinde imzalanmış ve 5 milyon dolarlık finansman temin edilmiştir.
Bu mutabakat çerçevesinde, Zeugma'da, GAP İdaresi'nin koordinasyonunda, Packard Humanities Institute'nün finansmanıyla, Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü'nün izni ve Gaziantep Müzesi'nin denetiminde, Gaziantep Valiliği ve Birecik A.Ş.'nin katkılarıyla, Oxford Arkeoloji Birimi'nin kazı alanındaki profesyonel yönetiminde çok uluslu bir kazı ve kurtarma çalışması başlatılmıştır.